Bevlogen voormalig hoogleraar bundelt een grote verscheidenheid aan prikkelende informatie

Nico van Straalen schrijft ‘Encyclopedie van de evolutiebiologie’

Nico van Straalen was hoogleraar biologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. In 2017 ging hij met pensioen. Officieel dan, want dankzij een ‘Gastvrijheid-regeling’ kan hij toch nog naar hartenlust op de Universiteit blijven werken. „In de praktijk blijft dat bij drie dagen per week”, aldus Nico. Dat wil overigens niet zeggen dat de agenda van de gepensioneerde bioloog verder leeg is.
Nico benadrukt dat hij nog steeds lesgeeft: „Ik geef een vak voor eerstejaars biomedische wetenschappen, een cursus voor de ‘honoursstudenten’ van de VU en nog een cursus voor de HOVO (Hoger Onderwijs Voor Ouderen).” Vooral dat laatste vindt Nico nog altijd erg leuk om te doen: „Die gepensioneerden komen naar alle lessen, in tegenstelling tot eerstejaars studenten. En ze letten ook echt op.” Nico begint aanstekelijk te lachen: „ Soms zijn ze wel wat eigenwijs, maar dat heb je nou eenmaal op die leeftijd.” Daarnaast begeleidt hij ook nog vier promovendi.

‘Als ik met gezag
iets te vertellen heb
over genetische modificatie,
vind ik dat ik nog wel moet
meedraaien op de universiteit
en op de hoogte moet blijven
van de actuele ontwikkelingen
in dit wetenschapsgebied’

Als lid van de commissie voor genetische modificatie houdt Nico zich ook bezig met het keuren van aanvragen voor het gebruik van genetisch gemodificeerde organismen. Nico: „In Nederland worden geen genetisch gemodificeerde gewassen geteeld, maar we importeren wel scheepsladingen vol genetisch gemodificeerd materiaal. Denk bijvoorbeeld aan soja en maïs, maar ook genetisch gemodificeerde virussen en bacteriën die worden gebruikt voor het maken van vaccins. In onze commissie beoordelen we of daar risico’s voor mens en milieu aan vastzitten.”
Vanwege zijn rol in deze commissie vindt Nico het belangrijk dat hij actief blijft in de academische wereld. „Ik word hier echt aangesproken op mijn kennis van de moderne biologie. Als ik met gezag iets te vertellen heb over genetische modificatie vind ik dat ik nog wel moet meedraaien op de universiteit en op de hoogte moet blijven van de actuele ontwikkelingen in dit wetenschapsgebied.” Dit houdt onder andere in dat Nico de afgelopen jaren al meerdere wetenschappelijke boeken publiceerde, waaronder ’Evolueren wij nog?’, een studieboek voor eerstejaars biologiestudenten (2017) en de Engelse versie daarvan, ‘Human Evolution and Development’ (2019).
Met een opvallende kalmte gaat Nico rustig verder met het opsommen van activiteiten en projecten waar hij bij betrokken is. „Ik zit ook nog in een paar andere commissies. Zoals bijvoorbeeld de adviescommissie van Wageningen Marine Research. De afgelopen tijd besteed ik ook veel aandacht aan mijn rol als bestuurslid van Glasaal Volendam BV. Verder ben ik als fractievoorzitter van Groenlinks nog actief in de lokale politiek en doe ik nog wat dingen voor de kerk in Edam.” Hij vergeet te vermelden dat hij ook wekelijks een column schrijft voor het Noordhollands Dagblad.
Het is bijna niet voor te stellen hoe Nico deze gigantische hoeveelheid taken en activiteiten weet te combineren. „Ik wil niet zeggen dat het altijd even makkelijk gaat hoor”, zegt hij eerlijk. „Maar zo lang ik me kan herinneren ben ik al zo druk bezig geweest.” Wanneer hem gevraagd wordt naar tips en eventueel advies voor de normale stervelingen onder ons die hun productiviteit ook een tandje bij zouden willen draaien moet hij even nadenken. „Doe vooral dingen die je leuk vind. Verder is het een kwestie van ‘niet lummelen’. Als je net zoveel leuke dingen wilt doen als ik, heb je trouwens wel een stabiele thuissituatie nodig. Als je partner het niet zit zitten zou het niet kunnen. Ik ben gelukkig al ontzettend lang getrouwd en mijn vrouw en ik hebben een manier gevonden om ermee om te gaan. Het helpt dat mijn vrouw zelf ook zeer veel interesses en activiteiten heeft.’

Naakte apen, gepruts
In zijn middelbare schoolperiode las de jonge Nico ontzettend veel. Hij weet nog precies welke boeken hem inspireerden om biologie te gaan studeren. „‘De ‘Dode lente’ van Rachel Carson heeft destijds veel indruk op mij gemaakt, dat was een boek over bestrijdingsmiddelen. Maar het was vooral het boek ‘De naakte aap’ van Desmond Morris, dat mijn interesse voor de biologie heeft aangewakkerd. Dat boek is een klassieker op het gebied van evolutietheorie. Het geeft op een prikkelende manier weer hoe nauw de mens nog altijd overeenkomt met onze voorouders, de apen.”
Toen Nico eenmaal biologie ging studeren, viel het hem in eerste instantie echter erg tegen. „Dat was me een potje saai zeg! Het biologie onderwijs was destijds nog erg ouderwets. Ik vond het maar gepruts. Omdat ik ook erg van wis- en natuurkunde houd, miste ik de exacte insteek.”
Om die reden specialiseerde Nico zich in de biofysica. „Daar kon ik tenminste met harde data werken.” Later kwam hij met zijn wiskundige kennis goed terecht op de afdeling Ecologie.
In de hedendaagse genetische- en evolutiebiologie komen Nico z’n passie voor biologie en voorliefde voor exacte wetenschappelijke methodes optimaal tot zijn recht. „Ze zijn echt al ontzettend ver met het ontcijferen van DNA-strengen”, zegt Nico met een jubelende ondertoon. Hij vertelt geanimeerd over de laatste ontwikkelingen op het gebied van xenotransplantatie, met name het laten groeien van menselijke organen in dieren. „Binnenkort kunnen biologen de bevruchte eicellen van een varken bewerken, zodat er een menselijke lever in het biggetje groeit. Die kun je dan transplanteren naar een mens en dat geeft minder problemen dan een varkenslever in een mens te zetten.”

‘Kunnen we het leven
van duizenden mensen
redden met xenotransplantatie,
dan ben ik toch echt
een voorstander van
dit soort technieken’

Nico’s enthousiasme voor dit soort ontwikkelingen roept wel vragen op. Ziet een fractievoorzitter van een politieke partij als Groenlinks dit soort experimenten met dieren niet als moreel verwerpelijk? Daar heeft Nico een stellig antwoord op. „Laat het duidelijk zijn dat ik niet op de Partij voor de Dieren stem. Wetenschappelijke ontwikkelingen als deze brengen absoluut ethische vraagstukken met zich mee die niet eenvoudig te beantwoorden zijn. Maar ik vecht niet onvoorwaardelijk voor het welzijn van dieren. In dit soort situaties vind ik dat we altijd reële afwegingen moeten maken van alle aspecten. Kunnen we het leven van duizenden mensen redden met die levertransplantaties? Dan ben ik toch echt een voorstander van dit soort technieken. Zo mogen ze wat mij betreft trouwens ook een flink aantal ganzen afschieten die op dit moment een ware plaag vormen voor de boeren op het platteland.”
Nico wijst verder op een andere spannende ontwikkeling in de biologie, met eveneens lastige ethische kanttekeningen: Moderne genoomcorrectie. „Door bevruchte eicellen te bewerken kunnen we binnenkort ook uitgestorven diersoorten terug tot leven wekken. Van de mammoeten is bijvoorbeeld voldoende genetisch materiaal beschikbaar om deze te recreëren in de embryo’s van olifanten.” Nico gelooft dat we in ons mensenleven nog een ‘real-life’ mammoet gaan meemaken. En ook deze ontwikkeling juicht hij toe. „Al ben ik wel tegen het terughalen van neanderthalers. Daar trek ik een grens.”

500 pagina’s vol boeiende evolutieonderwerpen
Naast de hierbij besproken wetenschappelijke ontwikkelingen komt in Nico’s ‘Encyclopedie van de evolutiebiologie’ een grote verscheidenheid aan prikkelende informatie voorbij. Van heupen, dijbenen en de geslachtsorganen tot parasieten, paleontologie en de landbouwrevolutie. Maar ook onderwerpen die een leek niet direct in een boek over evolutietheorie zou verwachten, zoals altruïsme en empathie. „Altruïsme is een groot probleem voor de evolutiebiologie”, legt Nico uit. ,,Levende organismen zouden in principe boven alles gemoeid moeten zijn met verhogen van de eigen overlevingskansen. Altruïsme verhoogt de overlevingskansen van een ander. Door natuurlijke selectie zou zulk gedrag eigenlijk uit de populatie moeten verdwijnen.”
Het boek is pas een aantal weken verkrijgbaar, maar Nico heeft inmiddels al een groot aantal extra onderwerpen bedacht die nog ontbraken in het boek. „De Encyclopedie is dus nog niet helemaal compleet. Wie weet komt er dus nog een deel 2”, besluit Nico.