Burgemeester Sievers: ‘Degenen die we herdenken, geven ons voor de keuzes in vrijheid een onvergetelijk voorbeeld’

Burgemeester Lieke Sievers hield tijdens Dodenherdenking twee indrukwekkende speeches

In de fase waarin de mannen waarvan de namen op dit monument staan, om het leven kwamen, was Nederland in Europa al vrij; was Nederland al druk bezig met de wederopbouw, probeerde iedereen weer structuur in zijn bestaan te krijgen. Nederland was bevrijd in ‘44 onder de grote rivieren, en in ‘45 in zijn geheel. De dank aan Engelsen, Amerikanen, Polen en Canadezen en mensen uit vele andere landen, die onze bevrijding tot stand brachten, is tot op de dag van vandaag groot. Het verlies van de levens tijdens de oorlog en ten behoeve van de bevrijding, voelen we nog altijd, en herdenken we daarom elk jaar, op 4 mei, in Volendam op deze plaats.

Het landelijke thema van 4 en 5 mei dit jaar is “in vrijheid kiezen”. Omdat het dit jaar 100 jaar geleden is dat het algemeen kiesrecht in Nederland werd ingevoerd, waardoor alle mannen en vrouwen van 25 jaar en ouder, konden gaan stemmen. Geen verschil meer in inkomen, sexe of maatschappelijke status die bepaalde of je wel of niet mocht stemmen. In 1919, een jaar na het einde van de Eerste Wereldoorlog, waarin Nederland gekozen had voor een neutrale positie.

“In vrijheid kiezen”: welke keuzes maakten en maken we in vrijheid? Willen we en kunnen we in vrijheid kiezen? Wat zijn de omstandigheden die van invloed zijn op onze vrijheid om te kiezen? En wat staat tegenover de vrijheid om te kiezen? De verantwoordelijkheid om over die keuze na te denken? Om geïnformeerd te zijn? Ervaren we die verantwoordelijkheid ook als zodanig? Welke verantwoordelijkheid voelen wij sowieso in relatie tot de vrijheid die we hebben?

In de tijd van de mannen waarvan de namen op dit monument staan, was de dienstplicht de reden van hun vertrek naar de oost. Onderdeel van het beschermen van de vrijheid was het bestaan van die dienstplicht, en zij gingen. Een eigen keuze? Vermoedelijk beschouwden zij deze plicht als hun vanzelfsprekende verantwoordelijkheid, zeker nadat hun eigen land 5 jaar lang gebukt was gegaan onder onvrijheid: er was een strijd te voeren voor vrijheid, en jouw plicht was het om te gaan. Uit het verhaal in de Nivo blijkt dat ze samen gingen, elkaar kenden, en uit de dagboeken van mijn schoonvader, die in dezelfde tijd met dezelfde bestemming vertrok, komt een beeld naar voren dat de jonge mannen toen niet alleen voor het hogere doel van “vrijheid beschermen” gingen, maar ook om samen de wereld te verkennen, grenzen te verleggen, na de beknellende jaren van de bezetting. Ook dat zal bijgedragen hebben aan de vanzelfsprekendheid en toch ook een soort keuze om te gaan. Mijn schoonvader kwam terug, deze mannen niet......

Vandaag herdenken we onze gevallenen, en alle oorlogsslachtoffers die vanuit een leven in vrijheid in bijvoorbeeld Engeland, Polen, Suriname, Amerika, Canada, de Molukken, wij herdenken allen die hun verantwoordelijkheid namen en de moed opbrachten voor een opgave immens veel groter dan zijzelf; voor een ideaal van vrijheid voor de bezette wereld; voor een geloof in rechtvaardigheid en medemenselijkheid.

Ons land is nu, mede dankzij de inspanning van onnoemelijk velen toen, een vrij land, er is geen bezetting, er is geen vreemde macht die over ons heerst, we staan niet onder vreemd gezag. We leven in de langste periode in onze geschiedenis zonder oorlog, volgend jaar 75 jaar. We leven in een welvaart die ook in onze geschiedenis nog nooit zo groot is geweest.

Deze omstandigheden maken het belangrijk dat we ons bewust zijn van de verantwoordelijkheid die hoort bij de vrijheid om te mogen kiezen; dat we ons bewust zijn van de kansen en mogelijkheden die we hebben, dat we ons bewust zijn van de wereld om ons heen, daarover nadenken en zelf de moed hebben om onze eigen keuzes te maken. Zoals de kinderen van de Jozefschool zo mooi weergaven: “Wij moeten strijden, laten zien dat we er zijn, dat iedereen hetzelfde kan zijn, dat iedereen hier mag zijn”.

Want het vraagt moed om je te laten leiden door vertrouwen en niet door angst, door idealen en niet door onzekerheid, en door waarden als rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid en medemenselijkheid.
Al degenen die we vandaag herdenken, geven ons daarbij een onvergetelijk voorbeeld.

Grote Kerk, Edam
Al 74 jaar staan we in Nederland,en sinds een heel aantal jaren op 4 en 5 mei, stil bij het einde van de Tweede Wereldoorlog. 4 mei is de dag van de Herdenking geworden; 5 mei de dag van de Bevrijding, sinds op die datum in 1945 de capitulatie door Duitsland werd bezegeld in Wageningen, nadat dat op 4 mei was gebeurd op de Lunenburger heide in Duitsland. Wageningen ligt vlakbij de Grebbeberg, waar Nederland onder de voet werd gelopen in 1940. Waar onze eerste oorlogsslachtoffers vielen. Het moment waarop de bezetting begon, nadat Rotterdam was gebombardeerd, die stad in brand stond en ook daar toen al Nederlanders slachtoffer van de oorlog werden.

Het thema van herdenken en bevrijden, 4 en 5 mei dit jaar, is gerelateerd aan 100 jaar algemeen kiesrecht, en luidt “In vrijheid kiezen”. Algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen van 25 jaar en ouder, ongeacht maatschappelijke status. Dit algemeen kiesrecht kwam tot stand in 1919, een jaar na het einde van de Eerste Wereldoorlog, waarin Nederland een neutrale positie had gekozen en behield.
En twee jaar nadat in Rusland de start van de revolutie had plaatsgevonden, waardoor uiteindelijk de USSR zou ontstaan.
En de tijd waarin de Oostenrijker Hitler langzaam de macht in Duitsland naar zich toetrok.
En een tijd die de aanloop vormde tot de eerste wereldwijde economische crisis, die begon in 1929. Een economische crisis die mede de gebeurtenissen van de jaren daarna, inclusief het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, tot gevolg had.

In vrijheid....kiezen. Dat thema gaat veel verder dan alleen het van tijd tot tijd mogen stemmen. Met vrijheid hangt als vanzelfsprekend verantwoordelijkheid samen. Zeker nu we vandaag bezetting en oorlog, met al het leed en verlies dat daarbij hoort, herdenken, beseffen we dat vrijheid om onze inzet vraagt. Vrijheid en verantwoordelijkheid, mogen kiezen en kunnen kiezen, deelnemen en betrokken zijn.

Ik wil u meenemen in mijn gedachten rondom In Vrijheid kiezen, reflecterend op het heden en het verleden. Mijn aanknopingspunt daarbij is zowel de individuele vrijheid en verantwoordelijkheid, als die van een samenleving; de persoonlijke opgave, en de gezamenlijke.

Deze opgave is indrukwekkend verwoord in het volgende gedicht, geschreven door de Duitse predikant en verzetsstrijder Martin Niemoller tijdens zijn gevangenschap in Dachau. Het geeft zowel de individuele als gemeenschappelijke opgave treffend en schrijnend weer:

Toen de nazi's de communisten arresteerden heb ik gezwegen;
• ik was immers geen communist.
Toen ze de sociaaldemocraten gevangenzetten heb ik gezwegen;
• ik was immers geen sociaaldemocraat.
Toen ze de syndicalisten kwamen halen heb ik gezwegen;
• ik was immers geen syndicalist.
Toen ze de Joden opsloten heb ik gezwegen;
• ik was immers geen Jood.
Toen ze de katholieken arresteerden heb ik gezwegen;
• ik was immers geen katholiek.
Toen ze mij kwamen halen
• ...was er niemand meer die nog kon protesteren.

Onlangs bezocht ik in Amsterdam de Engelse kerk op het begijnhof, waar een kleine 40 nationaliteiten bij elkaar waren, en nadachten over recht en onrecht, goed en kwaad, compassie en vergeving, over universele waarden van medemenselijkheid en rechtvaardigheid. De presbyteriaanse voorganger hield een inleiding waardoor elke nationaliteit zich aangesproken voelde. Mensen overal ter wereld kennen immers deze twee kanten, in zichzelf, in het systeem waar ze deel van uitmaken, en in de wereld waarin zij leven.

Als je serieus naar jezelf kijkt, besef je dat je zowel het goede als het kwade in je hebt, dat je anderen soms de schuld van iets geeft terwijl je voorbij gaat aan je eigen aandeel; dat je daarentegen soms ook door een ander opgezadeld wordt met iets dat jou niet te verwijten valt: keuzes van jezelf en keuzes van anderen.
Hetzelfde zit in de wereld, legde de spreker uit: in onze maatschappelijke systemen zit ook het goede en het kwade verweven, en soms ben je ergens onderdeel van zonder het bewust te willen, soms door niet te kiezen, soms door juist wel te kiezen, soms door iets te doen, soms juist ook door iets niet te doen. Feit is dat het hoe dan ook bewustzijn vraagt, en moed; moed om te willen zien wat er gebeurt, moed om daadwerkelijk te kiezen, en om voor die keuze te staan. Welke verantwoordelijkheid neem je? Neem ik? Ik werd gegrepen door deze beschouwing, mede door het vervolg.

Want in hetzelfde verhaal bracht de spreker het fenomeen naar voren dat mensen zich in situaties beroepen op het feit dat zij in hun recht staan, of op het gelijk dat ze aan hun kant hebben, of hadden. Hij stelde dat dat gevoel, of de wetenschap misschien zelfs, dat je de wet aan jouw kant hebt, nog niet automatisch inhoudt dat jij alleen het recht aan jouw kant hebt.
Dat was voor mij een nieuw inzicht: ook al heb je het gelijk aan jouw kant, daarmee sta je nog niet automatisch in je recht.
Jij en de ander zijn immers beiden mens, en de ene keer doe jij het goede, de andere keer zit je zelf niet aan de goede kant? Menselijk zijn betekent immers dat iedereen zowel het ene, het goede, als het andere, het kwade, in zich heeft? En maakt dat niet dat onze grootste uitdaging is om vanuit die zelfkennis medemenselijkheid en compassie met de ander te hebben, omdat niemand zonder fouten is? Ook al heb je wellicht in een bepaald geval de wet of misschien zelfs het recht aan jouw kant?

Als we deze benadering in relatie brengen met het thema “In vrijheid kiezen”, met onszelf, wat voor betekenis geven wij daar dan aan in de context van nu? En hoe kijken we terug, al dan niet met de inzichten van nu, naar de keuzes van anderen in oorlogs- en bezettingstijd?

Twee weken geleden hebben in Oosthuizen de kinderen van groep 7 van de basisschool de Koningsspil en ik samen over dit thema gesproken: wat betekent vrijheid voor jou, wat kun je ermee, weet je wat vrijheid is. Omdat dit gesprek in het teken stond van de kranslegging later bij het oorlogsmonument in Oosthuizen, spraken de kinderen over oorlog, over onderdrukking, over verzet, over angst voor zomaar opsluiting, over geweervuur en de dood. Toen we verder doorpraatten, kwamen we op de gebeurtenissen in hun eigen klas van vorig jaar: pesten, bondjesvorming en uitsluiting, de moed van een van de kinderen om dat aan te kaarten, en de rol die de schoolleiding had genomen om het serieus bespreekbaar te maken. Het werd een volwassen gesprek met kinderen die zich zeer bewust waren van de verantwoordelijkheid die ze zelf hebben voor hun medeleerlingen, hun omgeving, hun keuzes, en de gevolgen van het niet maken van keuzes. Zij wisten heel helder te vertellen wat goed was, wat klopte en wat niet. Het gewenste en respectvolle gedrag van nu was duidelijk een keuze van deze groep kinderen, nadat het eerst niet goed was gegaan.
In de kerk na de kranslegging kregen de gedichten van en voorgelezen door deze kinderen over oorlog en herdenking, over angst en onderdrukking, dankzij ons gesprek nog meer betekenis.

Ik moest naar aanleiding van de verhalen van deze klas denken aan de term “zondebok” en de oorsprong daarvan, die me onlangs duidelijk werd. Niet zomaar een soort metafoor, maar een beeld uit de bijbel, uit Leviticus: priesters legden tijdens een ceremonie hun handen op een speciaal uitgekozen bok, om daarmee de zonden van het volk Israël aan deze bok te hechten, en vervolgens de bok de woestijn in te sturen. Zo kon de mens bevrijd weer verder, want het menselijk bestaan is ondraaglijk als men gebukt blijft gaan onder wat hij niet goed heeft gedaan en niet onder ogen ziet. De mens is immers, haalde ik zonet al aan, niet altijd goed, doet niet altijd het goede. Erkenning en bewustzijn van dat wat niet goed is gegaan of gedaan, is wat het mogelijk maakt om weer verder te gaan. Dat is in essentie wat deze klas deed: samen weer goed verder gaan na erkenning van wat niet goed was en daar verantwoordelijkheid voor nemen.

In de psychologie is dit verschijnsel trouwens uitgebreid onderzocht: het blijkt dat het gaat om een sterk groepsverschijnsel, nl het fenomeen dat binnen groepen en sociale verbanden, zowel grote als kleinere, vaak één persoon wordt aangewezen die als een soort zondebok fungeert. De leden van de groep projecteren problemen of frustraties op deze persoon, meestal de zwakste in de groep. Zodra deze persoon uit de groep verdwijnt wordt vaak een nieuwe persoon tot zondebok verkozen.
Sinds de Holocaust en onze huidige kennis over de weg daarnaartoe, hebben we gezien waartoe de uitsluiting van mensen en het bestempelen van mensen tot zondebokken, kan leiden. Zeker als het gaat, ook in onze tijd, om het wel of niet de keuze maken om in actie te komen tegen onrecht en uitsluiting, op basis van bijvoorbeeld het zeer snelle maatschappelijke oordeel naar aanleiding van beelden in sociale media, zijn dit de mechanismen om over na te denken.
Want in samenlevingen gaat het fenomeen van zondebokken en uitsluiting over bevolkingsgroepen; het gedicht van Martin Niemoller is daarbij alleszeggend.

In Vrijheid......kiezen: vrijheid is een groot goed, een kostbare staat van zijn, en het was driekwart eeuw geleden voor de moedigen onder ons volk en van vele andere volkeren de reden om er in de onvrijheid van toen, voor te kiezen hun leven in de waagschaal te stellen.
Vandaag herdenken we in Nederland die mannen en vrouwen die vielen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, die hun leven verloren voor de vrijheid waarin wij onafgebroken al 74 jaar leven. Wie de oorlogsgraven in Margraten, of aan de Normandische kust, of in Bastogne, of waar in Europa dan ook, bezoekt, kan niet anders dan diep onder de indruk zijn van al diegenen die hun persoonlijke vrijheid opgaven om zich in dienst te stellen van de vrijheid van anderen, van een stad, land, een continent: een persoonlijk offer voor iets dat oneindig veel groter was dan ieder van hen afzonderlijk.

Als we in onze vrijheid van nu denken over goed en kwaad, over recht en onrecht, over vrijheid en verantwoordelijkheid, onmenselijkheid en medemenselijkheid, over moed om te doen en om niet te doen, over kiezen of niet kiezen, over bewust willen zijn of wegkijken, over erkenning of ontkenning, over zondebok of zelfkennis:

Dan biedt het voorbeeld van de schoolkinderen en van het verhaal van de spreker in Amsterdam, ons inspiratie om zelf onze vrijheid waardig te zijn.
Dan begrijpen we dat het ook vandaag van ons moed vraagt om te kiezen voor een ideaal als vrijheid voor allen, om daarvoor te kiezen op die momenten dat het ertoe doet, en zo verantwoordelijkheid te willen dragen voor waarden als rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid en medemenselijkheid.

Al degenen die we vandaag herdenken, geven ons voor deze keuzes in vrijheid een onvergetelijk voorbeeld.