Verrassende eerste resultaten Markermeer-onderzoek: slibrijke water zit vol leven n

Grote vervolgstudie moet meer duidelijkheid geven

Het is al jarenlang een veelbesproken onderwerp: de ecologische kwaliteit van het Markermeer holt achteruit. Harm van der Geest en zijn collega Arie Vonk besloten de handschoen op te pakken en onderzoek te gaan doen naar de veranderende ecologie. Inmiddels vertrekken ze al ruim een jaar lang elke week vanuit de haven van Edam naar het Markermeer. De eerste resultaten zijn reeds gepubliceerd en blijken verrassend. Het slibrijke water zit namelijk vol leven.

In de loop der jaren is het Markermeer bekend komen te staan als een dood gebied, waarin veel minder vogels en vissen leven dan pakweg vijftig jaar geleden. Het troebele water zou de oorzaak zijn van de ecologische achteruitgang. Er zouden in het water steeds minder voedingsstoffen aanwezig zijn, omdat het schoner is geworden én omdat er minder meststoffen in worden geloosd. Het verwachte gevolg: er kunnen niet genoeg algen meer groeien om de rest van het voedselweb te ondersteunen, wat uiteindelijk leidt tot het verdwijnen van vissen en vogels. Maar wat blijkt nu uit de eerste onderzoeksresultaten? Het leven heeft zich aangepast aan de troebele omstandigheden.
Voedselweb
Rondom de slibdeeltjes groeien inmiddels gemeenschappen van micro-organismen, zoals algen. Harm van der Geest, die namens de Universiteit van Amsterdam onderzoek doet, probeert het zo simpel mogelijk uit te leggen. ,,Algen leven samen met bacteriën op slibdeeltjes”, vertelt de onderzoeksleider. ,,Bacteriën scheiden de enzymen uit die voedingstoffen vrijmaken. Daar kunnen de algen van leven. De bacteriën profiteren op hun beurt van de suikers die de algen produceren.”

‘De ligplaats van ons
onderzoeksschip is beschikbaar
gesteld door de
gemeente Edam-Volendam’

Dit soort levensgemeenschappen in het water kenden de onderzoekers al van de open oceaan, maar hebben ze nu dus ook in het ondiepe en troebele Markermeer ontdekt. Kennelijk hebben de micro-organismen zich dus aangepast aan de veranderende omstandigheden. Toch blijft de vraag: kunnen de hogere organismen, zoals plankton en mossels, de micro-organismen wel eten? In een grote vervolgstudie wordt nu geprobeerd om het gehele voedselweb van het Markermeer in kaart te brengen. Dat moet uiteindelijk inzicht geven in de exacte oorzaken van de ecologische achteruitgang.
,,Het zou dus nog steeds kunnen dat het slib wel degelijk een impact heeft op de ecologie van het meer”, vertelt Van der Geest. ,,Maar als je gedetailleerd wilt weten hoeveel vogels en vissen er van het Markermeer kunnen leven, moet je eerst het hele voedselweb begrijpen. Van de nutriënten die instromen tot algen, waterplanten en plankton tot vogels en vissen. Daar zijn we nu volop mee bezig. Binnen twee jaar hopen we meer duidelijkheid te hebben. Dan weten we dus onder meer of de mossels en plankton kunnen leven van de betreffende micro-organismen.”
Kennisbasis
En, ook niet onbelangrijk: hoevéél vogels en vissen kunnen er uiteindelijk nog leven rond het Markermeer? ,,Dat zijn heel belangrijke vragen als je iets aan natuur- of visserijbeheer wilt doen”, stelt Van der Geest. ,,En daar zijn metingen voor nodig. Het antwoord op een aantal belangrijke vragen weet namelijk niemand op dit moment. Wat is de oorzaak dat het aantal vogels en vissen achteruit is gehold? En: hoeveel kilogram vissen en vogels kunnen er überhaupt in zo’n gebied leven? Wij willen met ons onderzoek fundamentele kennis genereren, waarmee we leren begrijpen waarom de ecologie in het Markermeer is zoals die is.”
De onderzoeksresultaten zijn uiteindelijk voor iedereen beschikbaar; van overheid tot vissers en bewoners. ,,Met behulp van die kennis krijg je steeds betere handvatten om de situatie ook daadwerkelijk beter te maken”, vervolgt Van der Geest. ,,Er worden nu soms dingen geroepen, zonder dat er een inhoudelijke basis onder zit. Zodra je een gezamenlijke kennisbasis hebt, kun je echt discussiëren over hoe het in de toekomst beter kan.”
Feit blijft dat het water in de loop der jaren veel schoner is geworden. En dat betekent automatisch dat er minder vis in zit. ,,Maar té schoon is het zeker niet”, garandeert Van der Geest. ,,Ik denk dat we er in ieder geval voor moeten zorgen dat we de biodiversiteit en productiviteit zo hoog mogelijk houden. Dan krijg je de meeste vogel- en vissoorten terug.”
Fouten
Van der Geest wil niet zeggen dat er in het verleden grote fouten zijn gemaakt rond het Markermeer. ,,Een van de belangrijkste redenen waarom de ecologie achteruit is gegaan, is dat de dynamiek uit het meer is verdwenen. Dat komt door het aanleggen van al die dijken en dammen rond het meer. Je kunt niet zeggen dat dit een fout is, want die dijken en dammen dragen bij aan onze veiligheid. Alleen met de inzichten die we nu hebben, zou je kunnen zeggen: misschien kunnen we iets van die dynamiek terugkrijgen, bijvoorbeeld door ander sluisbeheer.”
Edam
Van der Geest komt zelf uit West-Friesland. Hij kent het gebied rond het Markermeer dus goed. Mede voor deze studie, die samen met een groep studenten wordt uitgevoerd, is een speciale onderzoeksboot gebouwd met een lengte van 7,5 meter. De inmiddels afgestudeerde student Bregje Brinkmann is medeverantwoordelijk voor de eerste onderzoeksresultaten. ,,Toen we met dit onderzoek begonnen, hadden we een klein en kwetsbaar bootje”, vertelt Van der Geest. ,,Daarmee zijn we één keer uitgevaren. We moesten meteen worden gered door de brigade. Op dat moment dachten we: we moeten het serieuzer aanpakken en een grotere boot bouwen.”

‘We moeten oppassen
dat we niet eindigen
met een klein schoon
vijvertje zonder vogels,
vissen en ander leven’

Die boot ligt nu in de haven van Edam. ,,De ligplaats is beschikbaar gesteld door de gemeente Edam-Volendam”, aldus Van der Geest. ,,We hebben een vast meettransect dat vanaf de kunst bij Warder naar Markermeer-midden vaart. Edam is dus een prachtige uitvalsbasis.”
Het mooie van het betreffende onderzoeksschip is dat het de Universiteit van Amsterdam in staat stelt om het hele jaar door en onder nagenoeg alle weersomstandigheden monsters te nemen en metingen te verrichten op ecologisch relevante plekken in het Markermeer. Er is specialistische meetapparatuur aan boord. ,,Het vaartuig is echt een aanjager voor onderzoek op het Markermeer”, verzekert de onderzoeksleider. ,,Dat zal ons helpen om uiteindelijk effectievere manieren te vinden om de leefomgeving te beschermen.”
Bedreigingen
Het belang daarvan werd nog maar eens onderstreept toen Van der Geest en zijn studenten in een heftige storm op zee terechtkwamen. ,,We zaten in golven van anderhalve meter. Dat deed mij wel weer realiseren dat juist die grootheid en openheid van het Markermeer belangrijke kenmerken zijn waar we heel zuinig mee om moeten springen. En dat is best een klus, aangezien het meer met grote bedreigingen krijgt te maken.”
Daarmee doelt hij onder meer op stedelijke ontwikkelingen, waar het project IJburg 2 in Amsterdam een voorbeeld van is. ,,Dat zijn van die dingen die ervoor zorgen dat de oppervlakte aan open water steeds kleiner wordt. We moeten oppassen dat we niet eindigen met een klein schoon vijvertje zonder vogels, vissen en ander leven. Dat zou heel jammer zijn van dit belangrijke natuurgebied voor recreatie, drinkwatervoorziening en visserij.”
De verwachting is dat er binnen twee jaar meer duidelijk is omtrent de ecologische situatie in het Markermeer. Dat wil niet zeggen dat Van der Geest en consorten dan stoppen met onderzoek. ,,Er komen steeds resultaten van deelonderzoeken vrij en daar komen dan weer nieuwe vragen uit. Ik denk dat we het onderzoek en alle ontwikkelingen in het Markermeer voorlopig hand in hand moeten laten gaan, zodat we de komende jaren kunnen discussiëren over de toekomst met een inhoudelijke basis. Gebaseerd op feiten, niet op aannames.”