Schokkende documenten Waterlands Archief Purmerend (deel 5)

Otto Leijser in het kantoor van de Algemene Textiel- en Lederwaren Industrie ‘Joseph Leyser’ N.V. te Volendam.

Toegang 0658 Gemeente Edam, (1918) 1930 - 1945 (1956)
Inv. nr. 253: Brief van de Fokker vliegtuigfabriek inzake de vordering van de woning Jonkerlaantje 34, van de Joodse bewoner t.b.v. hun bedrijfsleider, 1942
Inv. nr. 252: Vordering van de woning Kerkstraat 58 i.v.m. de vestiging van de Fokker vliegtuigfabriek op de Baandervesting, 1942

Met ingang van het jaar 1942 worden in Edam twee woningen die door het wegvoeren van Joden uit Edam zijn leeggekomen, toegewezen aan bedrijven die voor de Duitse oorlogsindustrie werken.

In 1942 komt de N.V. Nederlandse Vliegtuigenfabriek Fokker naar Edam. Het bedrijfsterrein van 1900 m2 is vanaf 1 januari 1942 door de Duitse Weermacht ten behoeve van de vliegtuigfabricatie gevorderd, de Verenigde Jute- en Cocosfabrieken L.J. Heijmeijer moet plaatsmaken.1 De directeur van Heijmeijer bewoont een huis op het industrieterrein dat nu geheim militair gebied is: vóór 1 oktober 1942 dient hij te verhuizen. Burgemeester Van Baar is voornemens de woning Grote Kerkstraat 58 te vorderen voor de Heimeijer-directeur, een woning die door huurders uit Amsterdam wordt gebruikt, maar de directeur laat Van Baar weten (12 augustus 1942) dat hij liever naar het adres Voorhaven 73 verhuist.

Voorhaven 73
Het huis Voorhaven 73 is bewoond geweest door Alfred Levy, de fabrikant die in 1939 de N.V. Noord-Hollandse Koperwarenfabriek “Nohol” naar Edam heeft gebracht. Alfred en Herta Levy en hun zoontje Heinz hebben eind april 1942 huis en haard – en bedrijf - in Edam moeten verlaten. Alle Joden uit Edam zijn naar Amsterdam ‘geëvacueerd’, een klein aantal van hen is ‘achtergebleven’. De woning aan de Voorhaven staat sindsdien leeg. Echter, deze woning wordt geclaimd door de nieuwe directeur van de Nohol-fabriek, die nog wacht totdat het ariseren (Joodse eigendommen onteigenen en in niet-Joodse handen brengen) van het bedrijf is voltooid. De directeur van de Nohol-fabriek verwacht dat de toestemming van de Wirtschaftsprüfstelle (die deze overgang van het bedrijf in niet-Joodse handen regelt) rond 1 september 1942 zal volgen.

De Rüstingsinspektion, verantwoordelijk voor de Duitse oorlogsindustrie in Nederland, wil voor Fokker de woning Voorhaven 73 vorderen, maar Van Baar blijft vasthouden aan de woning Grote Kerstraat 58. Hij schrijft op 18 augustus 1942 aan de Heijmeijer-directeur, dat binnen enkele weken de overdracht van Nohol ‘officieel goedgekeurd zal zijn door de Rüstungsinspektion.’ In werkelijkheid gaat het bij Nohol om de Wirtschaftsprüfstelle die de tijd neemt voor zijn goedkeuring bij het arisch maken van het bedrijf, en niet zoals Van Baar schrijft om de Rüstungsinspektion, het instituut dat voornemens is Voorhaven 73 te vorderen – dit met instemming van Fokker, de Heijmeijer-directeur, en ook de huurders van de woning Grote Kerkstraat 58. Met zijn opmerking aan de Heijmeijer-directeur over de Rüstungsinspection suggereert Van Baar dat de vordering van Voorhaven 73 van de baan is.

In de correspondentie van Van Baar over deze huizenkwestie bevindt zich een brief van de Nohol-directeur die moet aantonen dat het bedrijf, eenmaal geariseerd, voor de Duitse oorlogsindustrie zal gaan werken. De directeur schrijft op 5 oktober 1942 aan Van Baar: ‘Wij zijn voor ca. 90% bezet met een Weermachtsopdracht, n.l. het be- en afwerken van 500.000 lepels.’2 Lepels voor de Duitse legers! Het meest opmerkelijke aan deze brief is de datum en de geadresseerde. Op 5 oktober 1942 is het vorderen (29 september) van het huis Grote Kerkstraat al achter de rug en zit de Nohol-directeur inmiddels (vanaf 11 september) in de woning Voorhaven 73. De catalogus van Nohol-oorlogsproducten (in portefeuille) die in de brief aan Van Baar wordt uitgestald, dient één doel. Van Baar heeft met zijn beslissing ten gunste van de Nohol-directeur de machtige Rüstungsinspection gepasseerd. Mocht deze inspectie (namens Fokker) verhaal komen halen, dan kan Van Baar aantonen dat zijn beslissing juist in het belang is geweest van de Rüstungsinspektion zelf! Zo dekt Van Baar zich in voor het feit dat hij het huis Voorhaven 73 aan de Nohol-directeur heeft gegund (augustus 1942), als er nog gerede twijfel bestaat over het voortbestaan van Nohol onder niet-Joodse leiding. Nohol wordt daarbij, zo blijkt uit de correspondentie over het bedrijf, welbewust in de hoek van collaboratie met de Duitse bezetter (Rüstungsinspektion) gemanoeuvreerd.3

De Heijmeijer-directeur zal zich tevreden moeten stellen met de woning Grote Kerkstraat 58.⁴ In de woorden van Van Baar is het een woning ‘bewoond gedurende eenige dagen per week door twee dames uit Amsterdam.’ Bij de vordering van de woning doet zich een opmerkelijk – en onthutsend – incident voor. Mevrouw Van den Dries, een van de huursters van de woning, verweert zich met kennis van zaken (zij is advocate) tegen de voorgenomen vordering: ten eerste staat zij sinds 26 augustus 1942 in Edam ingeschreven, zodat er nu sprake is van permanente bewoning op het adres Grote Kerkstraat 58; ten tweede verwijt ze burgemeester Van Baar dat hij een financieel belang heeft in de Nohol-fabriek (dit blijkt te kloppen5), en dat hij daarom weigert Voorhaven 73 te vorderen voor Heijmeijer. Dit verweer lokt een scherpe tegenaanval uit: Van Baar schrijft op 5 oktober 1942 in een lange brief – in het Nederlands - aan de Ortskommandatur van de Duitse Wehrmacht te Amsterdam over de woning-kwestie in Edam. Nadat Van Baar uitvoerig heeft uitgelegd hoe de vork in de steel zit met de twee woningen in Edam, verplaatst de aandacht zich naar zijn tegenstrever: mej. (ongetrouwde vrouwen zijn nog ‘mejuffrouw’) Van den Dries heeft zich per 26 augustus 1942 overgeschreven naar de gemeente Edam, maar haar overschrijving van Amsterdam naar Edam heeft ze niet goed geregeld, ondanks twee waarschuwingen van het Bevolkingsregister om haar verhuiskaart in te leveren.

Dan schrijft Van Baar, alsof het een kleine aanvulling op het voorafgaande betreft, de volgende zin over Van den Dries: ‘Uit haar bevolkingskaart blijkt, dat zij halfjodin is.’ Dan vervolgt hij zijn betoog. Deze opmerking houdt geen enkel verband met het onderhavige onderwerp, de vordering van de woning. Van Baar trekt hier de kaart van de Jodenvervolging, zijn opmerking leest als een uitnodiging aan de Ortskommandatur om vanwege de Joodse afkomst van zijn tegenstander in actie te komen. Met zijn antisemitische opmerking, nota bene in een brief gericht aan de Duitse Wehrmacht, terwijl de Jodenvervolging volop aan de gang is, brengt Van Baar Van den Dries in groot gevaar. Hij bedient zich van de nationaalsocialistische rassenwaan, de Jodenhaat, om zijn positie in het conflict te bekrachtigen en zijn gelijk bij de bezetter te halen. Enkele weken later meldt Van Baar dat Van den Dries’ inschrijving in het bevolkingsregister van Edam per 12 oktober 1942 is beëindigd, zij is teruggekeerd naar Amsterdam.6 Op welke gronden dit is gebeurd, vermeldt Van Baar er niet bij. Over mogelijk andere nadelige gevolgen voor Van den Dries, als ze eenmaal in Amsterdam is teruggekeerd, geeft het archief geen uitsluitsel.

Jonkerlaantje 34
Herman van Gastel, bedrijfsingenieur van Fokker Vliegtuigenfabriek te Edam heeft zijn oog laten vallen op Jonkerlaantje 34, een woning die ‘door een Jood bewoond wordt en daarom vermoedelijk op korte termijn beschikbaar zal komen.’ Van Gastel is een fanatiek nationaalsocialist, in mei 1942 is hij toegetreden tot de Nederlandse SS (met de eed op Hitler) en in Edam zal hij een markante positie innemen tijdens de bezettingsjaren (tot september 1944) als leider van de plaatselijke Hulplandwacht, een paramilitaire organisatie van NSB’ers. Het pasgetrouwde echtpaar Van Gastel vestigt zich in de zomer in Edam, en vindt er een voorlopig onderkomen aan de Zeevangzeedijk. Het wachten is op het wegvoeren van de Joodse bewoners, zodat de woning leeg komt.

De Duitse instantie die bij de woningkwestie Jonkerlaantje 34 de hoofdrol opeist is de Zentralstelle für jüdische Auswanderung in Amsterdam, zij regelt de deportaties van de Joden naar de vernietigingskampen. Fokker is op de hoogte van deze gang van zaken: er is al contact geweest met de Zentralstelle over de woning. Deze verwijst, volgens de brief van Fokker, weer naar de burgemeester van Edam. Van Baar is geen onbekende bij de Zentralstelle, hij correspondeert – in het Duits – met deze instantie over de Joden in zijn gemeente.7 Ook als deze verwijzing naar Van Baar voor de Zentralstelle een routinekwestie is (de toewijzing van woningen in gemeenten is een zaak voor de burgemeester), dan toch wordt duidelijk dat Van Baar geacht wordt de woning-kwestie Jonkerlaantje 34 in Edam te regelen.
Het wegvoeren van het Joodse echtpaar Leijser uit hun woning krijgt zijn beslag in februari 1943. Uit de correspondentie die Van Baar over Jonkerlaantje 34 met de Duitse instanties voert, gaat het om twee omstandigheden: Otto Leijser is ziek, en hij bewoont als Jood nog een woning in Edam. De aandacht voor deze twee zaken is ook in het grotere verband van de Jodenvervolging te zien. In de nazomer van 1942 grijpen de Duitsers bij de Jodenvervolging scherper in, aldus Jacques Presser, de vervolgingen worden nog rechtstreekser, nog openlijker. Er wordt jacht gemaakt op alle zieke en hulpbehoevende Joden, Presser noemt het ‘de guerilla tegen ouden van dagen, zieken en wezen’. Dieptepunt hierbij is de ontruiming van ‘Apeldoorn’, de inrichting van Joodse geesteszieken, in de nacht van 21 en 22 januari 1943. Daarnaast worden vanaf deze tijd in grootschalige razzia’s Joden gericht uit hun huizen gesleept en weggevoerd.

Kort achter elkaar komen er twee brieven in Edam aan, van de Beauftragte für den Provinz Noordholland (die in de provincie het hoogste gezag van de Rijkscommissaris in de bezette Nederlandse gebieden vertegenwoordigt). In november 1942 wil deze Beauftragte, dr. Schroeder, weten welke mannelijke Joden in de gemeenten zijn ‘achtergebleven’ voor de tewerkstelling, waarbij hij nadrukkelijk vraagt of zij zich in ziekenhuizen en bejaardenhuizen bevinden. Al op 23 juli 1942 heeft Van Baar aan de Zentralstelle doorgegeven dat er zeven Joden in Edam zijn ‘achtergebleven’, bij een van hen, Otto Leijser, staat vermeld dat hij wegens ziekte niet kan worden vervoerd (krankheitshalber nicht transportfahig). 8 Van Baar stuurt op 28 november 1942 aan de Beauftragte in Haarlem een lijstje met de namen van de twee Joodse mannen in Edam voor de ‘tewerkstelling’: Salomon Kaufmann en Otto Leijser. De opmerking over de ziekte van Otto Leijser blijft op deze opgave achterwege. Wel wordt van beiden gemeld dat ze zich niet in ziekenhuizen, bejaardenhuizen, of een andere instellingen bevinden.

In Januari 1943 wil Beauftragte Schroeder inlichtingen over het tweede onderwerp: de woningen in Edam die bewoond zijn geweest door Joden én de woningen die nog door Joden worden bewoond. Van Baar stuurt op 29 januari 1943 twee lijstjes – in het Duits - over de situatie in Edam, één met vijf woningen die door Joden zijn achtergelaten, waarbij hij aangeeft wie er gewoond hebben, wie de nieuwe (niet-Joodse) bewoners zijn, bovendien dat van elke woning de huiseigenaar ariër (blanke niet-Jood) is. Op het tweede lijstje, de woningen die nog bewoond worden door Joden, verschijnen weer de twee namen (zoals op 28 november 1942) van Salomon Kaufmann en Otto Leijser, nu met precieze opgave over de grootte van de woning en het aantal kamers. Op dit lijstje verschijnt nu de vraag of ziekte de oorzaak is van het achterblijven, of dat er andere oorzaken zijn. Bij Otto Leijser wordt, zoals eerder (23 juli 1942) aangegeven, dat hij wegens ziekte is achtergebleven en volgens de dokter niet kan worden vervoerd. Bij Salomon Kaufmann staat als reden van het achterblijven opnieuw: vanwege ouderdom.

Het korte lijstje met de twee namen van 29 januari 1943 is het laatste document in de Van Baar-correspondentie over Joden in Edam waar de naam Leijser op te vinden is. Onmiddellijk na het bericht van Van Baar, in februari 1943, moeten Otto en Emma Leijser hun huis aan het Jonkerlaantje verlaten en naar een tijdelijk adres in Amsterdam (Transvaalbuurt) verhuizen. Of het de ziekte van Otto Leijser is geweest of de woonsituatie van de Leijsers aan het Jonkerlaantje, die tot hun deportatie in februari heeft geleid, zullen we nooit weten. Salomon Kaufmann en zijn twee huisgenoten wordt in Edam nog respijt gegund, is er bij hen geen melding van ziekte geweest (wel ouderdom), en op het leegkomen van hun (boven)woning wordt niet gewacht. Nu het huis Jonkerlaantje 34 leeg is, wordt de woning direct aan Herman van Gastel toegewezen. Vanaf 27 februari 1943 staan Van Gastel en zijn vrouw aan het adres Jonkerlaantje 34 ingeschreven. Het aanbod om de gehele inboedel van de familie Leijser die in de woning is achtergebleven over te nemen, wijzen de nieuwe bewoners af. 9

Na de oorlog getuigt Herman van Gastel vanuit Duitsland over wat hij noemt de ‘huizenaffaire’, waar Jonkerlaantje 34 onderdeel van was: ‘Ondergetekende heeft op deze huisvesting niet de minste invloed gehad, alleen is hij door bemiddeling van de firma boven aan de prioriteitslijst (sic) geplaatst, die de burgemeester al lang van tevoren voor het geval dat de Joden zouden worden geëvacueerd, had opgemaakt.’ Deze opmerking van de oud-SS’er Van Gastel, waarin een zeker schuldbesef doorklinkt, is typisch voor een nationaalsocialist die na de oorlog over zijn eigen daden verantwoording aflegt: hem treft geen blaam. Maar wat zijn opmerking over Van Baar aangaat: uit de archiefstukken blijkt dat Van Baar als burgemeester van Edam nauwgezet, overwegend in het Duits, bij herhaling opgaven over de Joden in Edam heeft verstrekt, onder andere aan de Zentralstelle, en daarmee de vervolging van de Joodse ingezetenen in Edam heeft gefaciliteerd. Ook toont de correspondentie van Van Baar in het archief aan dat hij bij de toewijzing van twee woningen in Edam die waren achtergelaten door Joden, Voorhaven 73 en Jonkerlaantje 34, de Duitse oorlogsindustrie ter plaatse (Fokker, Nohol) heeft bediend.

Erik Besseling

Brief van Fokker Vliegtuigenfabriek aan de burgemeester van Edam (oorspronkelijk in het Duits, hier vertaald afgedrukt - zie voor de originele brief: tinyurl.com/schokkende-documenten)

N.V. Nederlandsche Vliegtuigenfabriek Fokker

Aan de heer Burgemeester van Edam
Edam
Amsterdam-N., Paperweg 31
4 juli 1942.

Brenger van deze brief de heer H. van Gastel geboren 4. 3. 1913 is bij ons in dienst als bedrijfsingenieur in onze fabriek te Edam. Het is dringend noodzakelijk dat voornoemde in Edam kan wonen.

Hij heeft om die reden het huis Jonkerlaantje 34 op het oog dat door een Jood bewoond wordt en daarom vermoedelijk op korte termijn beschikbaar zal komen.

De "Zentralstelle für jüdische Auswanderung", Amsterdam heeft ons opgedragen hierover contact met U op te nemen, zodat de woning aan voornoemde wordt toegewezen.

Wij zien uit naar uw medewerking. Indien dit niet mogelijk mocht zijn, verzoeken wij U ons de redenen hiervoor mede te delen, zodat wij eventueel verdere stappen kunnen ondernemen.

Heil Hitler!

¹ In mei 1941 heeft Fokker al een loods op dit terrein – zie Waterlands Archief: Toegang 0658, inv.nr. 254 en inv.nr 256. ² Andere opdrachten in de brief maken duidelijk (alles bij voorkeur in het Duits, inclusief het noemen van de hoogste Duitse instanties) dat de Duitse oorlogsindustrie op Nohol kan rekenen. De brief eindigt met een ronduit positief portefeuille-perspectief: ‘Ook verwachten wij binnenkort nog een uitbreiding van onze order in lepels. ³ Van Baar zelf maakt zich tijdens de bezetting schuldig aan collaboratie. Hij is vennoot in het bedrijf van zijn schoonfamilie dat militaire opdrachten uitvoert voor de Duitse Weermacht. Na de bevrijding zal hij ervoor worden veroordeeld. ⁴De woning is in maart 1941 kort bewoond geweest door het gezin Deutz, dat Amsterdam direct na de Februaristaking was ontvlucht, maar al na een maand wordt gedwongen terug te keren naar Amsterdam vanwege het eind maart afgekondigde verhuis- en vestigingsverbod. 5 Van Baar geeft in een brief (15 oktober 1942) aan de Provinciale Griffie te Haarlem aan dat hij inderdaad een financieel belang in Nohol heeft, hij bezit f.1000 aan aandelen, en staat voor f.2000 gulden garant. 6 Zie voor deze mededeling de brief in voetnoot 5. 7 Op 4 maart 1942 heeft Van Baar, in het Duits, een lijst opgesteld van alle Joden die in april uit Edam zullen moeten verlaten. Op 23 juli 1942 stelt hij een lijst op, ook in het Duits, voor de Zentralstelle van ‘achtergebleven’ Joden. 8 Hierover is in deel 3 van de serie Schokkende Documenten (Nivo 29 maart 2023) bericht. 9Deze mededeling is te vinden in CABR, toegang 2.09.09, Herman van Gastel. De getuigenis van Herman Van Gastel is geschreven vanuit Mannheim, Duitsland in 1955. In dit dossier bevindt zich ook de getuigenis van Emma Leijser. Otto en Emma Leijser overleven de oorlog, zij hebben kans gezien bij hun deportatie uit de Hollandse Schouwburg te vluchten, zij keren terug naar Edam en duiken er onder.

Alfred en Heinz Levy, Voorhaven 73.

Opgave van twee woningen die in Edam nog door Joden worden bewoond, 29 januari 1943.