Schokkende documenten Waterlands Archief Purmerend (slot)

21 Joodse inwoners uit Edam, onder wie Lise Leijser, worden in de vernietigingskampen vermoord. Lise Leijser in de A.T.L.I-fabriek te Volendam. Sterfdag: 23 november 1942, Auschwitz.

Bij de Jodenvervolging en de Arbeitseinsatz, de tewerkstelling van arbeidskrachten in Duitsland, is de kritiek (van de illegaliteit) op het functioneren van burgemeester Van Baar eensluidend: hij zag erop toe dat de Duitse maatregelen tijdens de bezettingsjaren ‘tot in de finesses’ werden uitgevoerd. Op 30 oktober 1943 schrijft Van Baar ‘over de kosten van ontruiming van door Joden bij hun afvoering achtergelaten woningen’, die door de gemeente zijn gemaakt (zie Nivo 1 maart 2023). Het is het laatste document in het Waterlands Archief over de Jodenvervolging in Edam. Over het vorderen van arbeidskrachten uit Edam en Volendam, het tweede grote thema, schrijft Van Baar op 29 maart 1944 een opmerkelijke brief, gericht aan de Commissaris der provincie Noord-Holland in Haarlem. Deze NSB-functionaris heeft gevraagd om meer mannen voor de Arbeitseinsatz naar Duitsland te sturen.

De Arbeitseinsatz
Van Baar schrijft dat de commissaris niets te klagen heeft als het aankomt op de inzet van mannen uit Edam en Volendam in de Duitse oorlogsindustrie: ‘Het aantal mannelijke personen uit deze gemeente, dat naar Duitschland is uitgezonden, hetzij wegens gedwongen tewerkstelling hetzij wegens terugvoering in krijgsgevangenschap bedraagt naar alle waarschijnlijkheid ongeveer 200.’ Voor een kleine gemeente als Edam is ‘ongeveer 200’ mannen een hoog aantal. Maar dat is nog niet alles, ook in de gemeente zelf, zo betoogt Van Baar, wordt hard gewerkt voor de Duitse zaak. Tegenover de ‘gedwongen tewerkstelling’ in Duitsland gaat het in Edam volgens Van Baar om vrijwilligheid: ‘210 mannelijke personen zijn vrijwillig werkzaam in een viertal fabrieken en bij een tweetal aannemers te dezer plaatse, die uitsluitend voor de Duitsche Weermacht werken.’

Deze op de borstklopperij van Van Baar heeft een functie: ‘In verband met het feit, dat 210 arbeiders werkzaam zijn in fabrieken en bij aannemers, die uitsluitend voor de Duitse Weermacht werken, waaronder de vliegtuigfabriek Fokker en voorts een 75-tal arbeiders werkzaam zijn voor de Duitsche Weermacht in enkele fabrieken in Amsterdam, is er in andere bedrijven, waarvan de visscherij- en landbouwbedrijven een voorname plaats innemen, een zeer nijpend gebrek aan arbeidskrachten ontstaan.’ Met andere woorden, Van Baar laat de commissaris weten dat hij aan zijn grenzen is gekomen om mannen voor dwangarbeid naar Duitsland te sturen. Een saillant detail in de brief is de toevoeging ‘naar alle waarschijnlijkheid ongeveer 200’, mannen die naar Duitsland zijn gestuurd: door de overval op het distributiekantoor in Edam in maart 1944 is het niet langer mogelijk exacte gegevens te verstrekken.1

Met de tegenstelling die Van Baar aanbrengt tussen gedwongen en vrijwillig werken voor de Duitse bezetter valt over het hele arbeidspotentieel van 210 arbeiders in Edam (plus 75 arbeiders werkzaam in Amsterdam) de schaduw van de collaboratie: binnen de grenzen van de gemeente bevindt zich een complete Duitse oorlogsindustrie, met aan de top de Fokker-fabriek voor de productie van Duitse bommenwerpers, de ‘vrijwillige’ inzet van de arbeiders maakt dwangarbeid in Duitsland overbodig.2 Deze redenering past Van Baar ook toe in zijn rol als vennoot van het aannemersbedrijf van zijn schoonfamilie: hij laat mannen uit de gemeente ‘vrijwillig’ voor dit bedrijf werken bij een militaire opdracht (aanleg van een vliegveld). Het vrijwillig of gedwongen werken voor de Duitse oorlogsindustrie zet enkele mannen in de gemeente schaakmat. Zij besluiten ‘vrijwillig’ voor het familiebedrijf van de burgemeester te gaan werken.

Na de bevrijding wordt dit voor Duitse militaire opdrachten inzetten van inwoners uit de gemeente voor het eigen bedrijf burgemeester Van Baar (en vennoot) zwaar aangerekend. Daarbij zal Van Baar ter verdediging betogen dat de arbeidskrachten er willens en wetens voor hebben gekozen om niet voor dwangarbeid naar Duitsland te worden gestuurd.

Het NSB-rapport
In januari 1944 wordt burgemeester Van Baar gevraagd om in een commissie zitting te (blijven) nemen, nadat deze op nationaalsocialistische grondslag is omgevormd. Het gaat om de Generale Commissie, een advies- en beroepsinstantie voor de Minister van Waterstaat, die de Zuiderzeesteunwet uitvoert. Na de afsluiting van de Zuiderzee wordt aan de gedupeerde vissers steun verleend. Het is tijd, zo staat in de brief van 26 januari 1944 aan het Departement van Waterstaat, om de steunverlening te veranderen.3 Het wordt als een ‘stap in de goede richting’ gezien wanneer de samenstelling van de commissie wordt veranderd. Niet alleen is het merendeel ‘vrijwel ondeskundig’, het gaat er ook om dat de nieuwe commissie bijdraagt aan de nationaalsocialistische orde. Daarvoor kan, zo wordt in de inleiding van de brief voorgesteld, een burgemeester uit een van de kustplaatsen van de (voormalige) Zuiderzee worden gekozen: ‘Wenscht men ook een plaatselijke gezagsdrager vertegenwoordigd te zien, dan zou wellicht òf een der nieuwe burgemeesters van Zuiderzeedorpen benoemd kunnen worden òf de heer Van Baar, burgemeester van Edam en Volendam, die niet onwelwillend schijnt om mede te werken in een andere richting, gehandhaafd kunnen worden.’ Burgemeester Van Baar wordt als enige met naam en toenaam in de inleiding genoemd, van hem wordt al bij voorbaat gezegd dat hij geen problemen zal hebben met de nationaalsocialistische grondslag van de commissie. Van Baar is gelijkwaardig, zo luidt de redenering, aan een van de ‘nieuwe burgemeesters’, dat wil zeggen, NSB-burgemeesters.

Na deze inleiding wordt de huidige samenstelling van de Generale Commissie tegen het licht gehouden. De commissie, samengesteld vóór de oorlog, bestaat uit vijftien leden, één voor één worden ze met naam en toenaam gescreend op hun nationaalsocialistische gezindheid. Tien leden moeten, zo blijkt uit de brief, niets van het nationaalsocialisme hebben, ze zijn ‘aanhanger van het oude regiem’ en verkeren in ‘liberale kringen’, onder hen de voorzitter en de secretaris. De tien leden worden omschreven als (zeer) anti-Duits, anti-NSB, (volledig) politiek onbetrouwbaar, niet anti-Joods. Een aantal van de leden staat als ‘uitgesproken vijand van de NSB’ te boek. Vier leden uit de commissie krijgen ook het stempel anti-Duits, maar kunnen toch als lid worden gehandhaafd, waarbij de overweging de doorslag geeft dat zij zich politiek afzijdig houden. Bij een van deze vier staat: ‘Hoewel betrokkene tot de tegenstanders van de nieuwe orde wordt gerekend, zoo acht men hem niet als een der ergste “anti-s”. Voorzover is na te gaan zal hij niet tegenwerken in de nieuwen staat.’

Burgemeester Van Baar, in de inleiding van de brief al vermeld, wordt vervolgens op het nationaalsocialistische schild geheven. Hij krijgt het volgende profiel: ‘C.G.M. van Baar, Klein Westerbuiten 3, Edam. Van Baar is van 50-jarigen leeftijd en burgemeester van Edam. Hij geniet een gunstige reputatie. Hij is geen lid der N.S.B., maar is tegenover nationaalsocialisten zeer behoorlijk. Hij is niet anti-Duitsch en geeft zijn volle medewerking aan W.H.N. en N.V.D. alsmede aan de Landstand. Hij liet zich tot nu toe als politiek betrouwbaar kennen en zal zeker niet tegenwerken.’ Met de lof die Van Baar vanuit het hoofdkwartier van de NSB wordt toegezwaaid, neemt hij een unieke positie in: niemand in de commissie is ‘niet anti-Duits’. Met zijn ‘volle medewerking’ aan NSB-organisaties (Winter Hulp Nederland, Nederlandse Volks Dienst, Landstand) wordt hij betrouwbaar geacht, ondanks het feit dat hij geen NSB-lid is. Onder het voorstel voor de nieuwe commissie, met tien nieuwe namen (NSB’ers) staat nog te lezen: ‘Alle hiervoren voorgestelde nieuwe leden voor de Generale Commissie zijn reeds gepolst. Zij zijn bereid zitting te nemen.’ Van Baar heeft toegezegd van de Generale Commissie op nationaalsocialistische grondslag deel te willen uitmaken.

Een half jaar na de bevrijding (oktober 1945) duikt plotseling de NSB-brief van 26 januari 1944 op. Van Baar – inmiddels al geschorst als burgemeester van Edam op grond van zijn collaboratie met de Duitse Weermacht – wordt er ernstig door in diskrediet gebracht.

‘Dolle Dinsdag’
In april 1943 zijn de laatste drie ‘achtergebleven’ Joden uit Edam weggevoerd, de bewoners van de woning Voorhaven 148: Salomon en Julie Kaufmann en huisgenoot Fanny Kusiel. Op de lijsten die Van Baar heeft opgesteld voor de Duitse instanties (waaronder de Zentralstelle fur judische Auswanderung) staat één persoon die niet is afgevoerd: Leonie Bander-Lutomirski. Zij heeft een J in haar persoonsbewijs, draagt de Jodenster, staat geregistreerd als gemengd gehuwd (Mischehe), zij is getrouwd met Jan Bander. Na de poging van de Edamse politie om haar te arresteren, eind maart 1943, is zij ondergedoken in het eigen huis aan de Baanstraat. Op de avond van 19 augustus 1944 wordt dit huis belaagd door een groep gewapende NSB’ers, de paramilitaire Hulplandwacht, onder leiding van de SS’er Herman van Gastel (bedrijfsingenieur bij Fokker in Edam). Deze organisatie van NSB’ers heeft in Edam het aanschijn een verlengstuk van het politiecorps Edam te zijn: zij worden getraind door een eigen politieagent, de gemeentelijke gebouwen (politiebureau, gymnastiekzaal, distributiekantoor) staan hun ter beschikking, zij voeren in de avonduren patrouilles uit in de straten van Edam. Voor 19 augustus is er een speciale operatie gepland, ook Landwachters uit de omgeving worden erbij ingezet: vanuit het politiebureau zullen enkele Edammers worden gearresteerd. De Joodse Leonie Bander is één van hen, maar ook Jan Bander wordt nu gezocht, vanwege vermeende illegale activiteiten. Beiden houden zich schuil in hun woning als deze wordt binnengevallen. Ondanks het lang en grondig doorzoeken van het huis, dat tot in de nacht duurt, worden ze niet gevonden. Eerder die avond heeft de Landwacht wel succes: ze arresteren Jan Korver, hij wordt verdacht (het is niet meer dan een gerucht) van illegale activiteiten. Korver, eerzaam burger, wordt naar concentratiekamp Neuengamme gedeporteerd, op 22 november 1944 sterft hij er.

Het optreden van de NSB’ers onder leiding van de SS’er Van Gastel op 19 augustus 1944 is het sluitstuk van de actieve Jodenvervolging in Edam. Drie Joodse ingezetenen zullen in Edam tot de bevrijding ondergedoken blijven: Leonie Bander (Baanstraat 1) en Otto en Emma Leijser (Voorhaven 140). Slechts enkele weken later, op 5 september 1944, verspreidt het nieuws zich dat de Geallieerden snel oprukken en dat het land op het punt staat bevrijd te worden. In Edam leidt deze korte euforie (‘Dolle Dinsdag’) tot de snelle aftocht van een aantal mensen die hun kaarten tot dan toe op de Duitse onoverwinnelijkheid hadden gezet. Onder hen is de SS’er Van Gastel, de hoofdman van de paramilitaire NSB-groep in Edam, hij vlucht met zijn gezin hals over kop naar Duitsland, alles achterlatend in zijn woning Jonkerlaantje 34. Een van zijn Landwachters becommentarieert dit vertrek van Van Gastel als volgt: ‘Een fanatieke Nationaal Socialist en daarbij Pro-Duitsch gezind. Aanvankelijk keek ik vrij hoog bij hem op, maar later bleek ik mij te hebben vergist in den persoon van Van Gastel, gezien hij daags voor hij vertrok naar Duitschland nog tegen ons zeide, dat hij zou blijven tot het bittere einde, terwijl hij reeds een dag later zonder iets hiervan mede te delen naar Duitschland uitweek.’

Het oprukken van de Geallieerden is ook voor burgemeester Van Baar reden om nu definitief de bakens te verzetten.4 Hij zoekt zijn toevlucht bij de illegaliteit, in twee stappen. Eerst weet hij de plaatselijke illegaliteit ervan te overtuigen dat hij mee wil werken. De illegaliteit schrijft (september 1944): ‘Al met al valt er de laatste weken weinig of niets aan te merken, de samenwerking is uitstekend en geconstateerd mag worden dat onder het huidige bestuur een verkeerd gekleurde burgervader de moeilijkheden en hinderpalen enorm veel grooter en onoverkomenlijker zouden zijn geweest.’ Van Baar kiest nu partij voor het verzet, een NSB-burgemeester blijft Edam bespaart, zo denkt de illegaliteit. Dit blijkt een misrekening. Als Van Baar enkele weken later opdracht krijgt verdedigingswerk voor de Duitsers uit te voeren, verdwijnt hij als burgemeester. Het Duitse leger, waarmee Van Baar tijdens de bezettingsjaren goede banden heeft onderhouden en waarmee hij ook heeft samengewerkt (en geld verdiend), zal zijn gedaanteverwisseling voltooien: vanwege het weigeren van een Duits bevel zal Van Baar (zo schrijft hij na de bevrijding) worden vervolgd: hij weet op het laatste moment aan de S.D. (Sicherheitsdienst) te ontsnappen en duikt onder als ‘verzetsman’ - een rol die publiekelijk wordt bevestigd, doordat Duitse soldaten zijn woning in brand steken.5 Edam en Volendam gaan alsnog een lange, uiterst moeilijke hongerwinter tegemoet onder een NSB-burgemeester.

Slot
Direct bij de bevrijding verschijnt Van Baar weer op het bordes van het stadhuis in Edam. Hij heeft zijn ambtsketen omgehangen, hij meent zijn werk als burgemeester weer te kunnen opnemen. 'Verzetsman' Van Baar wordt verdacht van collaboratie met de vijand. Hij wordt in augustus 1945 als burgemeester geschorst, in de eerste plaats vanwege zijn werk als vennoot voor het Duitse leger. Als het NSB-rapport van 26 januari 1944 voor de dag komt, lijkt Van Baars gedaanteverwisseling definitief uitgewerkt. Maar Van Baar heeft opnieuw een sluwe zet paraat: hij stelt ter verdediging dat hij juist de commissie ‘zo zuiver mogelijk’ (niet-nationaalsocialistisch) heeft willen houden door zitting te nemen in de nieuwe nationaalsocialistische Generale Commissie.

Het ‘zo zuiver mogelijk’- argument is eenvoudig te weerleggen. In het NSB-rapport gaat het niet om de feitelijke toetreding van Van Baar in de Generale Commissie, die hij heeft toegezegd, het is zijn ‘gunstige reputatie’ in nationaalsocialistische kringen, opgebouwd in de bezettingsjaren, die in het rapport van 26 januari 1944 aan het papier is toevertrouwd: Van Baar hoort niet bij de ‘anti’s’ (anti-Duits, anti-NSB, niet anti-Joods), hij zal zeker niet tegenwerken in de ‘nieuwe orde’. Van Baar is het enige lid van de oude Zuiderzeesteun-commissie dat als betrouwbaar wordt gezien, ook zonder de NSB-lidmaatschapskaart. Het rapport gaat over de ‘prijzenswaardige’ nationaalsocialistische staat van dienst van Van Baar in zijn bijna vier jaar lang functioneren onder de Duitse bezetter.

De transformatie die Van Baar probeert te bewerkstelligen, van nationaalsocialistisch naar ‘zuiver’, om weg te komen uit de hoek van de besmette Zuiderzeesteuncommissie, heeft succes. In november 1945 is het NSB-rapport voor de centrale zuiveringscommissie nog hoofdzaak geweest (eerste van twee punten) in haar advies tot ontslag, in juni 1946 zet zij een streep door het NSB-rapport, verwijzend naar het ‘zo zuiver mogelijk’-argument van Van Baar. De zuiveringscommissie blijft echter bij het advies hem als burgemeester te ontslaan. Immers, hij ‘is oorzaak geweest’, dat Edammers aan het werk zijn gezet bij een Duits militair werk (het tweede punt). Minister Beel neemt deze laatste horde weg, hij vindt dat het tot collaboratie aanzetten door burgemeester Van Baar niet bezwaarlijk genoeg is, en het gaat slechts om ‘een tweetal arbeiders’. Edam en Volendam, zo besluit de minister, krijgen hun burgemeester terug.

Het cruciale criterium bij de zuivering van overheidspersoneel was, of aan de functionaris de opbouw van het land kon worden toevertrouwd. Het is een moreel appèl. Bij de oproep om het land na de bezettingsjaren in een nieuwe geest op te bouwen, trekt de gemeente van Edam en Volendam aan het kortste eind. De terugkeer van Van Baar als burgemeester krijgt het karakter van een schimmig spel. Van Baar wordt in het geheim veroordeeld (berisping) voor economische collaboratie, nadat hij kans heeft gezien de angel van zijn nationaalsocialistische ‘reputatie’ tijdens de bezettingsjaren, getuige het NSB-rapport, uit zijn zuiveringsdossier te halen. Ook de Jodenvervolging is uit zijn zuiveringsdossier verdwenen. Uit de documenten uit het Waterlands Archief, hier de afgelopen weken getoond, blijkt Van Baars medewerking aan de Jodenvervolging in Edam. Over deze grote misdaad in Edam wordt alleen in het begin van zijn zuiveringsproces gesproken.6 Van Baar heeft de aanklacht over zijn deelname aan de Jodenvervolging in de kiem weten te smoren.

Erik Besseling

1 Dit is precies waar het de illegaliteit om te doen is geweest: met de overval op het distributiekantoor in Edam zijn de kaartenbakken weggehaald, onder andere om de dwangarbeid in Duitsland te verhinderen.

2 De aanwezigheid van fabrieken en aannemersbedrijven die voor de Duitsers werken is uiteraard niet op het conto te schrijven van burgemeester Van Baar. De komst van Fokker naar Edam wordt door de Duitsers afgedwongen, zij vorderen er de Heijmeijer-fabriek. Maar van Baar maakt zich hier wel spreekbuis van de Duitse oorlogsindustrie binnen zijn gemeente en manipuleert er de mannelijke (arbeids-)bevolking mee.

3 Het document is gevonden zoals het stempel vermeldt, op 17 oktober 1945, door het Hoofd van het Bureau Documentatie van het centraal orgaan Zuivering Overheidspersoneel: Het stempel vermeldt: ‘Dit stuk is door mij aangetroffen in het archief van de “Secretarie van Staat” der NSB’.

4 De illegaliteit schrijft: ‘Sedert de laatste 2 jaar toen het met de grootste victories van Duitsland was gedaan, mochten de Geallieerden zich eenigszins meer in de belangstelling van Burg. Van Baar verheugen. Voorzichtigheidshalve moesten echter de Duitsche maatregelen tot in de finesses worden uitgevoerd. Eenige sabotage ten opzichte hiervan is nimmer geconstateerd.’

5 Van Baar is op de hoogte van wat de Weermacht van plan is: de avond voordat de Duitse soldaten zijn woning in brand zal steken, worden door enkele mannen van de illegaliteit alle kostbaarheden uit de woning gehaald.

6 In zijn verweerschrift (september 1945) schrijft Van Baar, citerend uit de aanklacht: ‘Deed de burgemeester mee aan de jodenvervolging? Antwoord: Ja. Deed de burgemeester mee aan het joden arresteeren? Antwoord: Ja. Het is schandelijk; elke inwoner van Edam en Volendam weet positief, dat dit leugens zijn, dat dit laster is en degenen die dit neer durfden schrijven weten dit ook: dit is volkomen kwade trouw. Maar de schoften, die dit doen zijn momenteel voor de strafrechter onbereikbaar.’ Alleen op dit punt van de aanklacht, de Jodenvervolging, wendt Van Baar voor woedend te zijn, een inhoudelijk verdediging blijft achterwege.

Burgemeester van Baar op het bordes van het stadhuis in Edam. Bevrijding 1945.

Vijf Joodse inwoners uit Edam, onder wie Leonie Bander Lutomirski, overleven ondergedoken de Holocaust. Leonie Bander-Lutomirski. Edam, mei 1945. Aquarel (Edams Museum).